Z jednej strony zewsząd docierają do nas apele, by ograniczyć wychodzenie z domu. Z drugiej – przypomina nam się o wzmacnianiu odporności przez ruch i niezaniedbywaniu wizyt u lekarzy, do których dostęp jest teraz przecież utrudniony. To wszystko ma zmniejszyć ryzyko zakażenia koronawirusem – słyszymy. Jak odnaleźć się w pełnym sprzeczności świecie pandemii? Radzi dr n. med. Krzysztof Czarnobilski, specjalista chorób wewnętrznych i geriatrii.

Pandemia uderzyła zwłaszcza w seniorów. Dlaczego są oni w grupie ryzyka zachorowania na COVID-19?

Osoby starsze mają przede wszystkim słabszą odporność, co znajduje odzwierciedlenie w danych epidemiologicznych. Najczęstszą przyczyną śmiertelności w grupie powyżej 65. roku życia są choroby układu krążenia, ale powyżej 80. roku życia – nowotwory i właśnie zakażenia, które doprowadzają do zgonów w wyniku zaostrzenia istniejących już chorób przewlekłych. Organizm seniora słabiej broni się także przed wirusami, a zwłaszcza koronawirusem, który jest bardzo inwazyjny i bezpośrednio uszkadza płuca.

Wspomniał pan doktor o chorobach przewlekłych u osób starszych. Lekarze podkreślają, że właśnie schorzenia współistniejące przyczyniają się do ciężkiego przebiegu zakażenia wirusem SARS-CoV-2. Które są szczególnie niebezpieczne?

Chodzi tu głównie o choroby układu krążenia (niewydolność serca czy nadciśnienie tętnicze) oraz układu oddechowego (POChP, astmę oskrzelową i inne). Ponadto 20% osób w wieku powyżej 60 lat zmaga się z cukrzycą, która również osłabia organizm i przez to bardziej naraża go na zakażenie. Dla ludzi starszych charakterystyczny jest efekt domina: uszkodzenie jednego narządu wywołuje od razu kaskadę uszkodzeń pozostałych. A jednym z czynników, które mogą do tego doprowadzić, jest koronawirus.

A więc geriatrzy powinni teraz jeszcze bardziej uwrażliwiać swoich pacjentów, by nie przerywali leczenia chorób przewlekłych i pamiętali o regularnym zażywaniu leków?

Tak właśnie powinno być. Wprawdzie w dobie pandemii pacjenci mają ograniczony bezpośredni dostęp do specjalistów, jednak mogą korzystać z teleporad. Ważne, by podczas rozmowy z lekarzem senior miał spisane na kartce wszystkie swoje problemy zdrowotne i zażywane leki, także te kupione bez recepty, wraz z dawkowaniem. Warto zaopatrzyć się w aparat do mierzenia ciśnienia i przynajmniej raz dziennie wykonać pomiar. Dane te należy systematycznie notować i przekazywać lekarzowi w trakcie rozmowy telefonicznej. Z kolei chorujący na cukrzycę muszą regularnie monitorować poziom cukru we krwi.

Jak jeszcze seniorzy mogą zadbać o swoje zdrowie, przebywając głównie w domu?

Trzeba pamiętać o ruchu. Warto regularnie ćwiczyć. Jeżeli senior ma możliwość i potrafi korzystać z komputera, z łatwością odnajdzie w internecie wiele filmów instruktażowych, które można wykorzystać do codziennej gimnastyki. Należy ją jednak dostosować do własnych możliwości i wydolności organizmu. Umiarkowana aktywność fizyczna zawsze przynosi korzyści. Przed ćwiczeniami warto przewietrzyć mieszkanie, oczywiście jeśli na zewnątrz powietrze nie jest zanieczyszczone. Pamiętajmy też o rozgrzewce przed gimnastyką, a po jej zakończeniu rozciągnijmy mięśnie.

W pogodne dni ci, którym stan zdrowia na to pozwala, powinni mimo wszystko korzystać ze spacerów – przestrzegając zasady DDM, czyli zachowując dystans, dezynfekując dłonie i nosząc maseczkę. Zawsze to podkreślam w rozmowach z pacjentami: regularny ruch zwiększa odporność organizmu. Wzrasta wtedy aktywność komórek odpornościowych – limfocytów T. W większej ilości produkowane są także w organizmie związki działające przeciwwirusowo, np. interferony.

Gdzie najlepiej spacerować, by z jednej strony zażyć trochę ruchu, a z drugiej – uniknąć zakażenia koronawirusem?

Podstawowa zasada to unikanie dużych skupisk ludzkich. Najlepsze są skwery i parki, a jeśli tylko senior ma taką możliwość, polecam wybrać się za miasto, gdzie zapewniony jest dystans i przy okazji lepsze powietrze. Istnieją dowody naukowe na to, że cząstki pyłu zawieszonego mogą przenosić różnego rodzaju drobnoustroje – w tym właśnie wirusy. Oddychanie zanieczyszczonym powietrzem może doprowadzić do uszkodzenia pęcherzyków płucnych, co ułatwia inwazję bakterii i wirusów do organizmu. Wychodźmy więc z domu tylko wtedy, gdy za oknem panują odpowiednie warunki. Polecam również zaopatrzyć się w kijki do nordic walking. Będzie bezpieczniej, a zarazem dodatkowo uruchomimy mięśnie górnej części ciała.

Czy podczas spacerów seniorzy nie są bardziej narażeni na przeziębienie? W końcu mamy teraz mocno zdradliwą aurę.

Dlatego, po pierwsze, wychodźmy na zewnątrz wtedy, gdy pogoda temu sprzyja. A po drugie – trzeba odpowiednio się ubierać, aby nie doszło ani do przegrzania, ani do oziębienia organizmu, bo wtedy łatwiej o zachorowanie. Przy niskich temperaturach ubierajmy się na cebulkę, a gdy jest cieplej, załóżmy coś przewiewnego.

W okresie jesienno-zimowym najsłabsze organizmy atakuje jeszcze inny wirus – wirus grypy. Jak się przed nim chronić?

Grypę, w przeciwieństwie do infekcji koronawirusem, możemy leczyć celowanym lekiem, który hamuje replikację tego konkretnego wirusa. Możemy też skutecznie zapobiegać grypie przez stosowanie szczepień. Każdy senior raz do roku powinien się zaszczepić. W sezonie grypowym należy przestrzegać podobnych zasad jak w czasie pandemii SARS-CoV-2. Między innymi zrezygnujmy z zakupów w hipermarketach, zwłaszcza gdy jest wyjątkowo tłoczno, jak przed świętami.

Czy wspomniane wirusy przenoszą się w identyczny sposób?

Podobnie – drogą kropelkową i pośrednio przez dotyk, więc nie wolno zapominać o myciu rąk zwykłym mydłem. Jest to najskuteczniejsza metoda, ponieważ mydło rozpuszcza osłonkę lipidową wirusa i nie wysusza dłoni tak jak wszelkiego rodzaju płyny do dezynfekcji. Sucha skóra jest bardziej narażona na pęknięcia i urazy, co również może stanowić wrota do rozmaitych zakażeń. Zresztą w podeszłym wieku skóra i tak jest już bardziej sucha. Nadmienię jeszcze, że wirus grypy atakuje różne narządy: serce, płuca, stawy, układ nerwowy. Natomiast SARS-CoV-2 uszkadza przede wszystkim płuca.

Czy w związku z tym objawy i przebieg obu infekcji różnią się od siebie?

Objawy mogą być takie same, czyli uczucie rozbicia, gorączka, kaszel itp. Osoby starsze mogą jednak inaczej reagować na infekcje, gdyż wiek osłabia reakcję odpornościową organizmu. Zmienia się zdolność do regulowania temperatury ciała, a choroby współistniejące – o których już wspominałem – mogą maskować objawy infekcji. U kogoś, kto przebył udar, może nie występować kaszel. Szwajcarscy naukowcy skompletowali listę objawów COVID-19 na podstawie raportów ze szpitali i domów opieki. Jak się okazało, nietypowymi oznakami zakażenia koronawirusem u osób starszych mogą być zmiany w zachowaniu, majaczenie, upadki, zmęczenie, apatia, niskie ciśnienie krwi, obrzęki, omdlenia, bóle brzucha, biegunka, nudności i wymioty. Dodatkowo dobrze już nam znana utrata smaku i węchu. Również grypa może – właśnie ze względu na wielochorobowość – przebiegać u seniorów inaczej niż u młodych ludzi.

Do najbardziej niepokojących objawów infekcji wirusowych należy gorączka. Czy każda podwyższona temperatura jest groźna dla seniora?

Nie powinno się obniżać temperatury, jeżeli nie przekracza ona 38 stopni. W tych warunkach lepiej działają mechanizmy, które zwalczają infekcje. Dopiero gdy gorączka przekroczy tę wartość, trzeba ją obniżyć lekami. Dla seniorów najbezpieczniejsze są paracetamol w dawce do 2 gramów na dobę oraz pyralgina. Oba leki kupimy bez recepty.

Co możemy jeszcze zrobić – oprócz aktywności fizycznej – by nie dopuścić do infekcji? W jaki sposób wzmacniać odporność?

Na pewno istotna jest właściwa dieta, bogata w warzywa i owoce. Aby organizm prawidłowo funkcjonował, musi być dobrze nawodniony. Wraz z wiekiem maleje odczuwanie pragnienia, ale każdego dnia należy bezwzględnie pić od 1,5 do 2 litrów wody, najlepiej niegazowanej. Powinno się też spożywać od 4 do 5 posiłków dziennie, bo lepiej jeść częściej, ale mniej. Polecam kiszonki, które zawierają dużo witamin. Ważne są też regularny sen i higiena snu, na którą ma wpływ m.in. to, czy odpowiednio dobraliśmy poduszki i materac. Jest to niezmiernie istotne – choćby ze względu na zmiany zwyrodnieniowe stawów.

A skoro już jesteśmy przy witaminach, które szczególnie teraz reklamuje się na każdym kroku i które mogą skusić seniorów: czy takie produkty są bezpieczne?

Nie ma dowodów na to, by zażywanie suplementów diety, a zwłaszcza preparatów wielowitaminowych, przynosiło jakąkolwiek korzyść. Prawidłowa dieta zawiera wszystkie niezbędne witaminy i minerały. Jedyną witaminą rekomendowaną przez geriatrów jest witamina D, którą powinno się przyjmować przez cały rok w dawce 1000–2000 jednostek na dobę. Dowiedziono, że taka suplementacja może zwiększyć odporność organizmu na infekcje.

Pandemia uderzyła również w kondycję psychiczną każdego z nas. W jaki sposób osoby odizolowane od rodziny mogą zadbać o swoje samopoczucie, by nie popaść w depresję?

Już przed pandemią aż 30% seniorów chorowało na depresję, a izolacja dodatkowo potęguje jej objawy. Może nawet wywołać chorobę u osób, które nigdy się z nią nie zmagały – dotyczy to zwłaszcza osób samotnych. Warto o tych problemach mówić swojemu lekarzowi rodzinnemu, który może wystawić receptę na lek przeciwdepresyjny lub zlecić konsultację psychologiczną. Do chorób psychicznych prowadzi też przewlekły lęk, więc lepiej ograniczyć oglądanie programów informacyjnych.

A jak utrzymywać aktywność intelektualną w warunkach domowych?

Warto sięgnąć po ulubioną książkę, gazetę, rozwiązywać krzyżówki – najlepiej codziennie. Dzięki temu ćwiczymy pamięć. Jeśli senior jest obeznany z komputerem, może także korzystać z dostępnych kursów online.

Spędzanie czasu w domowej izolacji, bez codziennej opieki najbliższych, niesie ze sobą jeszcze problem upadków. Jak zmniejszyć ryzyko?

Zmniejszona aktywność wraz z postępującym procesem starzenia prowadzą do osłabienia mięśni i stawów oraz zaburzeń równowagi. Rezultatem mogą być właśnie upadki. Postarajmy się usunąć z mieszkania wszystkie bariery architektoniczne, takie jak dywaniki czy kable. W wannie lub kabinie prysznicowej warto położyć maty antypoślizgowe. Należy też zadbać o odpowiednie obuwie i ubiór. Podeszwa pantofli nie może być śliska. Gdy je zdejmujemy, nie kładźmy ich daleko od siebie. Nie chodźmy boso. Pidżama i spodnie nie mogą być zbyt luźne, aby nie plątały się w trakcie chodzenia albo wstawania. Zadbać trzeba również o dobre oświetlenie.

Panie doktorze, jakie aktywności zaleciłby pan seniorom w pierwszej kolejności zaraz po zakończeniu pandemii?

Przede wszystkim: korzystanie z tych wszystkim miejsc, do których dostęp jest teraz ograniczony ze względu na liczne obostrzenia. Mam tu na myśli baseny, siłownie, uniwersytety trzeciego wieku. Koniecznie trzeba będzie też jak najszybciej odbudować relacje z najbliższymi, bezpośrednie kontakty zarówno w rodzinie, jak i wśród sąsiadów.