Rozmowa z dr nauk o zdrowiu Magdaleną Milewską, dietetykiem z Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego

Wydawać by się mogło, że więcej osób starszych cierpi raczej w wyniku niedożywienia niż otyłości, do czego przyczynia się osłabione łaknienie. Jak duża część seniorów jest otyła?

Niedożywienie stanowi jeden z większych problemów osób starszych, obok m.in. sarkopenii, czyli utraty masy i siły mięśniowej, czy zaburzeń połykania. Wynika z niedoboru lub ograniczonego wchłaniania składników dostarczających energii, ale także witamin i składników mineralnych, co prowadzi do niekorzystnych zmian w składzie ciała i osłabienia funkcji poznawczych. O niedożywieniu mówimy w przypadku utraty masy ciała powyżej 5% w czasie trzech miesięcy bądź powyżej 10% w okresie sześciu miesięcy. Można też posłużyć się wskaźnikiem BMI, który odzwierciedla relację masy ciała do jego wysokości podniesionej do kwadratu. U osób powyżej 70. roku życia BMI poniżej 22 kg/m² może wskazywać na niedożywienie. Zatem ta granica uważana za normę jest u osób starszych wyższa niż u osób młodszych, dla których wynosi ona 18,5 kg/m². Najbardziej narażone na niedożywienie są osoby przewlekle chore.

Z kolei problem otyłości w Polsce może dotyczyć co trzeciego seniora, częściej kobiet niż mężczyzn. Najczęściej jest to otyłość brzuszna, wiążąca się ze zwiększonym ryzykiem wielu powikłań metabolicznych. Warto podkreślić, że osoba otyła również może być niedożywiona.

Jak odróżnić otyłość od nadwagi u seniora?

Odsetek osób z otyłością w społeczeństwie jest wyższy niż osób niedożywionych. Poza tym często w wieku starszym otyłości towarzyszy utrata masy i siły mięśniowej. Coraz częściej mówi się więc o nowej jednostce chorobowej – otyłości sarkopenicznej, której skutki, zwłaszcza w przypadku hospitalizacji, są znacznie bardziej dotkliwe niż skutki otyłości czy sarkopenii rozpatrywanych osobno. Przyczyną są nie tylko zmiany związane z procesem starzenia się, ale przede wszystkim ograniczona aktywność fizyczna i nieprawidłowy sposób żywienia.

Z jakimi powikłaniami wiąże się otyłość u osób starszych? I czy diagnozujemy ją inaczej niż w pozostałych grupach wiekowych?

Otyłość u seniorów zwiększa ryzyko cukrzycy, nadciśnienia tętniczego i niewłaściwego poziomu cholesterolu. Diagnozuje się ją poprzez wskaźnik BMI, lecz podstawą do rozpoznania powinna być zawartość tkanki tłuszczowej. W procesie starzenia dochodzi do niekorzystnych zmian w składzie ciała, nawet przy jego względnie stałej masie. Obserwuje się głównie wzrost tkanki tłuszczowej i utratę masy mięśniowej, co sprawia, że wskaźnik BMI nie do końca pozwala na wiarygodne rozpoznanie. Warto podkreślić, iż w grupie osób starszych mówimy o tzw. paradoksie otyłości. W licznych badaniach zaobserwowano, że osoby starsze z masą ciała w normie i z nadwagą, ale nie otyłością, miały niższe ryzyko zgonu w porównaniu z osobami otyłymi lub ze zbyt niską masą ciała. Jednak za każdym razem diagnostykę nadwagi czy otyłości powinien przeprowadzić profesjonalny dietetyk, który oceni ryzyko związane z nadmierną ilością tkanki tłuszczowej.

Co zwiększa ryzyko otyłości u seniorów?

U osób starszych sam wiek to już czynnik ryzyka. Jest nim też niewłaściwy styl życia związany z ograniczeniem aktywności fizycznej i często statusem społeczno-ekonomicznym, który wpływa na wybory żywieniowe. Do tego dochodzą sytuacja zdrowotna i przyjmowane leki.

Jak pomóc otyłym lub zagrożonym otyłością pacjentom? Jaka powinna być właściwa dieta seniorów? Czego w ich jadłospisie nie powinno zabraknąć, a czego powinni szczególnie unikać?

Leczenie otyłości u seniorów trzeba zaplanować indywidualnie i przeprowadzić bardzo rozsądnie, uwzględniając choroby współistniejące. Niestety, wraz z ubytkiem tkanki tłuszczowej zmniejsza się również ilość tkanki mięśniowej, co powoduje wspomnianą już sarkopenię. Utrata masy i siły mięśniowej wpływa nie tylko na ograniczenie wielu aktywności życia codziennego, lecz także na przebieg chorób i wyniki leczenia. Poza tym zwiększa ryzyko insulinooporności, która prowadzi do cukrzycy.

By zapobiegać utracie masy mięśniowej, należy zadbać o odpowiednią dawkę białka w codziennej diecie. Powinna być ona jednak uzależniona od kondycji nerek. Wartość energetyczną w diecie trzeba dobrać indywidualnie, z bardzo niewielkim deficytem, a sposób żywienia oprzeć na modelu diety śródziemnomorskiej. Zatem istotne są produkty zbożowe, zwłaszcza te dobrze tolerowane przez seniorów: kasze, ciemne pieczywo, płatki owsiane. Odpowiednia porcja warzyw to minimum 600 g, a owoców – co najmniej 200 g dziennie. Nie można zapominać o dwóch mlecznych produktach niskotłuszczowych. Jeśli chodzi o ryby, należy zjadać je raz lub dwa razy w tygodniu. Dobrze spożywać drób bez skóry, oleje roślinne, orzechy w postaci mielonej. W tygodniowym jadłospisie powinno się też uwzględnić pięć–sześć jajek i najwyżej 400 g mięsa czerwonego. Bezwzględnie należy za to unikać dań smażonych, tłustego mięsa, tłuszczów zwierzęcych, słodyczy, produktów cukierniczych, słodzonych napojów. Trzeba pamiętać o odpowiednim nawodnieniu i wypijać od 1,5 do 2 l płynów. Zalecana liczba posiłków w ciągu dnia to cztery lub pięć. Redukcję masy ciała można rozważyć u osób w wieku 60–69 lat. Znacznie rzadziej podejmuje się ją u osób powyżej 70. roku życia ze względu na duże ryzyko niezamierzonej utraty masy ciała, w tym masy mięśniowej, co prowadzi do sarkopenii lub zespołu słabości.

Czy będąc seniorem, warto poprosić dietetyka o ułożenie jadłospisu pod kątem stanu zdrowia i potrzeb organizmu?

Redukcja masy ciała u osób starszych powinna się odbywać pod kontrolą dietetyka i obejmować zmianę stylu życia – przede wszystkim sposobu żywienia – oraz zwiększenie aktywności fizycznej bezpiecznej dla seniora. Ta ostatnia jest bardzo istotna dla utrzymania masy mięśniowej, ale także dla zapobiegania insulinooporności i utrzymania jak najdłużej sprawności fizycznej. Jednak zawsze rodzaj aktywności powinien być dobrany do możliwości chorego, najlepiej po konsultacji z lekarzem i/lub fizjoterapeutą.

Można też skorzystać z terapii behawioralnej, która wpływa na zachowania żywieniowe. Czasami wprowadza się farmakoterapię. Niemniej zmiany stylu życia są najczęstszymi metodami walki z otyłością. Mają na celu redukcję tkanki tłuszczowej przy zachowaniu lub nawet zwiększeniu masy mięśniowej i poprawę przemiany materii, bo każda utrata tkanki tłuszczowej wiąże się z pozytywną zmianą w stężeniu glukozy, cholesterolu całkowitego lub „złego” cholesterolu LDL. Kontrolowane zmniejszenie masy ciała podnosi też sprawność fizyczną i jakość życia. Cele terapeutyczne związane z redukcją masy ciała powinny być rozłożone w czasie i skupiać się na rozsądnym ograniczaniu wartości energetycznych w codziennej diecie. Zdecydowanie polecam wizytę u dietetyka w celu ułożenia jadłospisu uwzględniającego choroby współistniejące i dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, takie jak zaburzony rytm wypróżnień, refluks żołądkowy, problemy z połykaniem czy wzdęcia. Specjalista oceni stan odżywienia i ryzyko niedożywienia bądź ewentualne korzyści wynikające ze zmniejszenia masy ciała.

Dlaczego cukrzyca jest tak częstą chorobą u seniorów?

Rośnie liczba osób w starszym wieku, a wraz z tym – ryzyko cukrzycy. Ten problem może dotyczyć w polskiej populacji nawet co piątego seniora. Częstsze występowanie zaburzeń poziomu glukozy w podeszłym wieku może być konsekwencją obniżonego tempa przemiany materii, niskiej aktywności fizycznej i niekorzystnych zmian w składzie ciała. Może być poza tym rezultatem zmian w sposobie odżywiania – osoby starsze wykazują dużą preferencję smaku słodkiego – oraz w zakresie wydzielania i działania insuliny. Zmniejszenie aktywności fizycznej może prowadzić do insulinooporności, zwłaszcza u osób z otyłością. Nie bez znaczenia są niektóre leki – oczywiście niezbędne w leczeniu choroby podstawowej – które mogą nasilać ryzyko wystąpienia cukrzycy. Dlatego tak ważne są zmiany w sposobie żywienia osoby starszej.

Jakie są objawy cukrzycy u seniorów?

Niekontrolowane zmniejszenie masy ciała, częste oddawanie moczu, uczucie szybkiego męczenia się, senność, drażliwość, zaburzenia koncentracji i zmiany w zachowaniu. Niestety, często nakładają się one na objawy starzenia się, stąd tak trudno jest wcześnie rozpoznać cukrzycę. Dlatego warto kierować się na badania kontrolne stężenia glukozy na czczo, które pozwolą na szybsze podjęcie działań profilaktycznych.

Czy cukrzycę u seniorów leczy się inaczej niż u młodszych pacjentów?

Leczenie cukrzycy u osób starszych skupia się na zmianach w sposobie żywienia, regularnych posiłkach, rozsądnych wyborach produktów, zadbaniu o odpowiednią ilość błonnika pokarmowego, płynów, ale też ograniczeniu cukru i niekorzystnych tłuszczów. Bezwzględnie należy wykluczyć alkohol. Istotna jest również regularna aktywność fizyczna. Podejmowane leczenie farmakologiczne musi uwzględniać ryzyko hipoglikemii, a senior powinien wiedzieć, jak sobie radzić w takiej sytuacji. Żywienie chorego na cukrzycę wymaga ułożenia planu posiłków przez wyspecjalizowanego dietetyka.