Rozmowa z Marcinem Miłkiem, magistrem fizjoterapii, dyplomowanym terapeutą metody PNF  i właścicielem rehadom.pl

Z jakiego powodu osoby starsze najczęściej wymagają rehabilitacji?

Główną przyczyną są złamania, zwłaszcza szyjki kości udowej. Ten typ złamania jest jednym z najczęstszych powodów dysfunkcji u pacjentów i niemal zawsze wiąże się z koniecznością leczenia operacyjnego. Czasem kości zespala się ze sobą śrubami czy płytkami, u osób starszych najczęściej jednak konieczne jest zastąpienie uszkodzonego fragmentu kości endoprotezą.

Seniorzy są bardziej podatni na złamania?

Tak, wynika to m.in. z tego, że wraz z wiekiem zmniejsza się gęstość kości. Dotyczy to zwłaszcza kobiet. Spadek gęstości kości prowadzi do osteoporozy. Zdarza się, że z pozoru niewinny upadek, który u osoby 50-letniej pozostałby niemal niezauważony, u seniora kończy się złamaniem. Upadki, poza wypadkami komunikacyjnymi, są zresztą główną przyczyną złamań u osób starszych.

Dlaczego?

Pierwszym powodem są czynniki biologiczne. Wraz z wiekiem pogarsza się wzrok i orientacja przestrzenna, trudniej nam ocenić odległość od przeszkody. Ryzyko upadków zwiększają też niektóre choroby i przyjmowane leki oraz zaburzenia równowagi. Osoby starsze mają mniejszą siłę mięśniową, gorszy zakres ruchu i mobilność stawów. Do upadków przyczyniają ponadto czynniki zewnętrzne – śliskie podłogi, źle dobrane obuwie, oświetlenie czy odwijające się dywaniki.

Można minimalizować ryzyko upadków?

Oczywiście, chociażby poprzez wprowadzenie pewnych zmian w mieszkaniu: zlikwidowanie dywaników i progów, zamontowanie uchwytów czy oświetlenia z czujnikiem ruchu, usunięcie niektórych mebli.

Profilaktyka upadków to również minimalizowanie zmian biologicznych pojawiających się z wiekiem. Poza odpowiednim leczeniem chorób bardzo ważna jest prawidłowa dieta i aktywność fizyczna. Pewnych procesów związanych ze starzeniem się organizmu nie da się zatrzymać, ale możemy robić wszystko, by przebiegały one możliwie najwolniej. Im więcej aktywności, tym mniej pojawiających się z wiekiem deficytów narządów ruchu. Jeżeli senior będzie wykonywał nawet proste ćwiczenia, to zachowa siłę i ruchomość mięśni. Możliwe jest także zmniejszenie albo wyeliminowanie utraty masy kostnej, i co się z tym wiąże – zminimalizowanie ryzyka wystąpienia osteoporozy.

Jakie ćwiczenia wybrać?

To kwestia bardzo indywidualna, jednak na pewno ważne jest ćwiczenie tzw. mięśni posturalnych, czyli mięśni grzbietu, biodrowo-lędźwiowych, skośnych brzucha, kulszowo-goleniowych. Dla tych mięśni dobry jest każdy ruch, który angażuje wiele stawów, np. przysiady, krążenia ramion, miednicy, nordic walking czy nawet zwykły spacer. Tak naprawdę każda regularna aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko upadków.

A jeśli już senior upadnie i dojdzie do złamania – jak wygląda rehabilitacja?

Kiedy następuje zrost kości lub zostają one połączone np. z pomocą śrub, należy robić wszystko, by możliwie przywrócić sprawność taką jak przed urazem. Po złamaniu kończyna przez jakiś czas jest unieruchomiona, co powoduje zanikanie mięśni i zmniejszanie ruchomości stawów. Co więcej, dochodzi do obkurczenia stawu. Wszystko przez to, że złamaną kończynę przed założeniem gipsu ustawia się zazwyczaj w tzw. pozycji pośredniej, czyli mniej więcej w połowie zakresu ruchu danego stawu.

Rehabilitacja powinna znieść wszystkie te niekorzystne zmiany, jakie zaszły podczas unieruchomienia. Jej celem jest odbudowanie siły i wielkości mięśnia oraz przywrócenie ruchomości i zakresu ruchu w stawach. Zdarza się, że w unieruchomionej kończynie dochodzi także do zaburzenia krążenia, pojawiają się obrzęki. Ważne są więc ćwiczenia, które pobudzają krążenie, czasami zaleca się je jeszcze w trakcie unieruchomienia. Pomocna jest także fizykoterapia, np. lasery, prądy, pole magnetyczne. Jest to jednak terapia wspomagająca rehabilitację.

Jakie konkretnie ćwiczenia zaleca się w rehabilitacji po złamaniu?

Rodzaj ćwiczeń zależy przede wszystkim od tego, czy złamanie skończyło się wstawieniem endoprotezy. Każdy pacjent po tego typu zabiegu dostaje przed wypisem ze szpitala listę ruchów, których nie powinien wykonywać, aby nie wyłamać endoprotezy. Nie wolno np. zginać nogi w stawie biodrowym powyżej kąta 90 stopni. Oznacza to, że należy unikać chociażby siadania na niskich tapczanach czy toaletach. Gdy na nich siedzimy, kolana sięgają powyżej linii bioder, czyli powyżej 90 stopni. Należy o tym pamiętać także wtedy, gdy dobieramy aktywność fizyczną, i nie wolno bagatelizować zakazu przekraczania osi ciała.

To znaczy?

Wyobraźmy sobie, że dokładnie przez środek naszego ciała, na wysokości nosa, przebiega linia. Nogą, w którą wszczepiono endoprotezę, nie należy tej linii przekroczyć. Nie wolno o tym zapominać, dobierając rodzaj aktywności.

A jeśli pacjent nie ma endoprotezy? Jak wygląda rehabilitacja po złamaniu?

Staramy się jak najszybciej go uruchomić, oczywiście z zachowaniem zasad bezpieczeństwa. Im szybciej zacznie się uruchamianie, tym mniejszy będzie postęp procesów, o których mówiliśmy wcześniej. Na początkowym etapie ćwiczenia muszą być wykonywane pod okiem rehabilitanta. W przeciwnym razie można sobie poważnie zaszkodzić. Specjalista podczas każdej sesji stara się np. zwiększyć zakres ruchu stawu. Kiedy uda się uzyskać postęp o 2–3 stopnie, zadaniem domowym pacjenta jest utrzymanie tego postępu i poruszanie stawem w osiągniętym zakresie.

Złamanie szyjki kości udowej – jak wygląda rehabilitacja?

Celem rehabilitacji jest nie tylko zapobieganie groźnym powikłaniom pojawiającym się przy unieruchomieniu, lecz także nauczenie pacjenta bezpiecznego przemieszczania się. Na początkowym etapie konieczne jest chodzenie ze sprzętem pomocniczym, czyli laską lub balkonikiem. Z upływem czasu pacjent uniezależnia się od tego typu pomocy i powoli obciąża chorą kończynę. Pacjent uczy się utrzymania równowagi i koordynacji ruchów.

Pomocniczo zaleca się także fizykoterapię i zabiegi uśmierzające ból oraz przyspieszające proces gojenia. Krioterapia z kolei działa przeciwobrzękowo, a kąpiel wirowa poprawia krążenie w kończynie. Zdarza się, że na tego typu zabiegi kieruje się pacjentów jeszcze przed usunięciem zespoleń w złamanej kończynie. Zawsze jednak decyduje o tym lekarz.

W trakcie rehabilitacji czasami polecany jest delikatny masaż, który poprawia krążenie w kończynie. Następnie wykonywane są ćwiczenia lecznicze, m.in. rozciągające.

Naucz się podnosić po upadku

Upadki zdarzają się w każdym wieku, jednak dla osób starszych bywają nie tylko bardziej dolegliwe, lecz także frustrujące. Trudności ze wstawaniem zmniejszają poczucie niezależności i przyczyniają się do izolacji. Czasami mogą nawet uniemożliwić wezwanie pomocy. Jedną z metod wstawania po upadku jest stosowanie poniższych kroków:

1. Przejęcie z pozycji leżenia na plecach lub brzuchu do leżenia na boku.
2. Powolne przejście do siedzenia.
3. Przejście do klęczenia.
4. Powolne, stopniowe wstawanie, z jednoczesnym podpieraniem się o stabilny, znajdujący się w pobliżu mebel albo ścianę.

Ważne jest też to, w jaki sposób się upada:

• Przede wszystkim należy starać się przyjąć siłę upadku całym ciałem.
• W przypadku upadku na bok lepiej wyprostować całą nogę, niż upaść tylko na biodro.
• Zawsze starajmy się chronić głowę, np. podczas upadku do tyłu próbujmy lekko podgiąć ją do klatki piersiowej.
• W sytuacji upadku do tyłu lepiej przewrócić się na pośladki, niż wystawiać ręce.